9. อุชฺชยสุตฺตวณฺณนา

[39] นวเม อนุกุลยญฺญนฺติ อนุกุลํ กุลานุกฺกมํ อุปาทาย ทาตพฺพทานํฯ เตนาห ‘‘อมฺหากํ…เป.… กุลานุกุลวเสน ยชิตพฺพ’’นฺติฯ วํสปรมฺปราย ปจฺฉา ทุคฺคตปุริเสหิ ปทาตพฺพทานํฯ เอวรูปํ กุลํ สีลวนฺเต อุทฺทิสฺส นิพทฺธทานํ, ตสฺมิํ กุเล ทลิทฺทานิปิ น อุปจฺฉินฺทนฺติฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – อนาถปิณฺฑิกสฺส ฆเร ปญฺจ สลากภตฺตสตานิ ทียิํสุฯ ทนฺตมยสลากานํ ปญฺจสตานิ อเหสุํฯ อถ ตํ กุลํ อนุกฺกเมน ทาลิทฺทิเยน อภิภูตํฯ เอกา ตสฺมิํ กุเล ทาริกา เอกสลากโต อุทฺธํ ทาตุํ นาสกฺขิฯ สาปิ ปจฺฉา สาตวาหนํ รฏฺฐํ คนฺตฺวา ขลํ โสเธตฺวา ลทฺธธญฺเญน ตํ สลากํ อทาสิฯ เอโก เถโร รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ตํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สา ตโต ปฏฺฐาย ปุน ปญฺจปิ สลากสตานิ ปวตฺเตสิฯ

อสฺสเมธนฺติอาทีสุ โปราณกราชกาเล กิร สสฺสเมธํ, ปุริสเมธํ, สมฺมาปาสํ, วาจาเปยฺยนฺติ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ อเหสุํ, เยหิ ราชาโน โลกํ สงฺคณฺหิํสุฯ ตตฺถ นิปฺผนฺนสสฺสโต ทสมภาคคฺคหณํ สสฺสเมธํ นาม, สสฺสสมฺปาทเน เมธาวิตาติ อตฺโถฯ มหาโยธานํ ฉมาสิกภตฺตเวตนานุปฺปทานํ ปุริสเมธํ นาม, ปุริสสงฺคณฺหเน เมธาวิตาติ อตฺโถฯ ทลิทฺทมนุสฺสานํ หตฺเถ เลขํ คเหตฺวา ตีณิ วสฺสานิ วินา วฑฺฒิยา สหสฺสทฺวิสหสฺสมตฺตธนานุปฺปทานํ สมฺมาปาสํ นามฯ ตญฺหิ สมฺมา มนุสฺเส ปาเสติ หทเย พนฺธิตฺวา วิย ฐเปติ, ตสฺมา สมฺมาปาสนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ตาต, มาตุลา’’ติอาทินา ปน สณฺหวาจาภณนํ วาจาเปยฺยํ นาม, เปยฺยวชฺชํ ปิยวจนตาติ อตฺโถฯ เอวํ จตูหิ วตฺถูหิ สงฺคหิตํ รฏฺฐํ อิทฺธญฺเจว โหติ ผีตญฺจ ปหูตอนฺนปานํ เขมํ นิรพฺพุทํ, มนุสฺสา มุทา โมทนา อุเร ปุตฺเต นจฺเจนฺตา อปารุตฆรทฺวารา วิหรนฺติฯ อิทํ ฆรทฺวาเรสุ อคฺคฬานํ อภาวโต นิรคฺคฬนฺติ วุจฺจติฯ อยํ โปราณิกา ปเวณีฯ อปรภาเค ปน โอกฺกากราชกาเล พฺราหฺมณา อิมานิ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ อิมญฺจ รฏฺฐสมฺปตฺติํ ปริวตฺเตนฺตา อุมฺมูลํ กตฺวา อสฺสเมธํ ปุริสเมธนฺติอาทิเก ปญฺจ ยญฺเญ นาม อกํสุฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา พฺราหฺมณธมฺมิยสุตฺเต –

‘‘เตสํ อาสิ วิปลฺลาโส, ทิสฺวาน อณุโต อณุํ…เป.…;

เต ตตฺถ มนฺเต คนฺเถตฺวา, โอกฺกากํ ตทุปาคมุ’’นฺติฯ (สุ. นิ. 301-304);

อิทานิ เตหิ ปริวตฺเตตฺวา ฐปิตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสเมธ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เมธนฺตีติ วเธนฺติฯ ทฺวีหิ ปริยญฺเญหีติ มหายญฺญสฺส ปุพฺพภาเค ปจฺฉา จ ปวตฺเตตพฺเพหิ ทฺวีหิ ปริวารยญฺเญหิฯ สตฺตนวุติปญฺจปสุสตฆาตภิํสนสฺสาติ สตฺตนวุตาธิกานํ ปญฺจนฺนํ ปสุสตานํ มารเณน เภรวสฺส ปาปภีรุกานํ ภยาวหสฺสฯ ตถา หิ วทนฺติ –

‘‘ฉสตานิ นิยุชฺชนฺติ, ปสูนํ มชฺฌิเม หนิ;

อสฺสเมธสฺส ยญฺญสฺส, อูนานิ ปสูหิ ตีหี’’ติฯ (สํ. นิ. ฏี. 1.1.120);

สมฺมนฺติ ยุคจฺฉิทฺเท ปกฺขิปิตพฺพทณฺฑกํฯ ปาสนฺตีติ ขิปนฺติฯ สํหาริเมหีติ สกเฏหิ วหิตพฺเพหิฯ ปุพฺเพ กิร เอโก ราชา สมฺมาปาสํ ยชนฺโต สรสฺสตินทิตีเร ปถวิยา วิวเร ทินฺเน นิมุคฺโคเยว อโหสิ, อนฺธพาลพฺราหฺมณา คตานุคติคตา ‘‘อยํ ตสฺส สคฺคคมนมคฺโค’’ติ สญฺญาย ตตฺถ สมฺมาปาสยญฺญํ ปฏฺฐเปนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิมุคฺโคกาสโต ปภุตี’’ติฯ อยูโป อปฺปกทิวโส ยาโค, สยูโป พหุทิวสํ เนยฺโย สตฺรยาโคติฯ มนฺตปทาภิสงฺขตานํ สปฺปิมธูนํ วาชมิติ สมญฺญาฯ หิรญฺญสุวณฺณโคมหิํสาทิ สตฺตรสกทกฺขิณสฺสฯ สารคพฺภโกฏฺฐาคาราทีสุ นตฺถิ เอตฺถ อคฺคฬนฺติ นิรคฺคโฬฯ ตตฺถ กิร ยญฺเญ อตฺตโน สาปเตยฺยํ อนวเสสโต อนิคูหิตฺวา นิยฺยาตียติฯ

มหารมฺภาติ พหุปสุฆาตกมฺมาฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘วิวิธา ยตฺถ หญฺญเร’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘มหากิจฺจา มหากรณียา’’ติ ปฐโม อตฺถวิกปฺโป วุตฺโตฯ ทุติโย ปน อตฺถวิกปฺโป ‘‘มหารมฺภาติ ปปญฺจวเสน อเชฬกา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘อปิจา’’ติอาทินา อารทฺโธฯ นิรารมฺภาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นนุ จ ปาณาติปาตาทิอกุสลกมฺมสฺส อปฺปมตฺตกมฺปิ ผลํ นุปลพฺภติ, ตสฺมา ตสฺส นิปฺผลภาวํ อวตฺวา ‘‘น เต โหนฺติ มหปฺผลา’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘นิรวเสสตฺเถ’’ติอาทิฯ อนุคตํ กุลนฺติ อนุกุลํ, กุลานุคตนฺติ อตฺโถฯ

เย นิจฺจภตฺตาทิํ ปุพฺพปุริเสหิ ปฏฺฐปิตํ อปราปรํ อนุปจฺฉินฺทนฺตา มนุสฺสา ททนฺติ, เต อนุกุลํ ยชนฺติ นามฯ เตเนวาห ‘‘เย อญฺเญ อนุกุลํ ยชนฺตี’’ติอาทิฯ

อุชฺชยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อุทายิสุตฺตวณฺณนา

[40] ทสเม ปาณสมารมฺภรหิตนฺติ ปาณฆาตรหิตํฯ อพฺยาพชฺฌํ สุขํ โลกํ, ปณฺฑิโต อุปปชฺชตีติ กามจฺฉนฺทาทิพฺยาปาทวิรหิตตฺตา อพฺยาพชฺฌํ นิทฺทุกฺขํฯ ปรปีฬาภาเว ปน วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ ฌานสมาปตฺติวเสน สุขพหุลตฺตา สุขํ เอกนฺตสุขํ พฺรหฺมโลกํ ฌานปุญฺเญน, อิตรปุญฺเญน ปน ตทญฺญสมฺปตฺติภวสงฺขาตํ สุขํ โลกํ ปณฺฑิโต สปฺปญฺโญ อุเปติฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

อุทายิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จกฺกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. โรหิตสฺสวคฺโค

1. สมาธิภาวนาสุตฺตวณฺณนา

[41] ปญฺจมสฺส ปฐเม ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารายาติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว สุขวิหารตฺถาย, นิกฺกิเลสตาย นิรามิเสน สุเขน วิหรณตฺถายาติ อตฺโถฯ อิมินา จตฺตาริ ผลสมาปตฺติชฺฌานานิ ขีณาสวสฺส อาสวกฺขยาธิคมโต อปรภาเค อธิคตรูปารูปชฺฌานานิ จ กถิตานิฯ ทิพฺพจกฺขุญาณทสฺสนปฺปฏิลาภายาติ ทิพฺพจกฺขุญาณปฺปฏิลาภตฺถายฯ ทิพฺพจกฺขุญาณญฺหิ รูปคตสฺส ทิพฺพสฺส อิตรสฺส จ ทสฺสนฏฺเฐน อิธ ‘‘ญาณทสฺสน’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ อาโลกสญฺญํ มนสิ กโรตีติ ทิวา วา รตฺติํ วา สูริยทีปจนฺทมณิอุกฺกาวิชฺชุลตาทีนํ อาโลโก ทิวา รตฺติญฺจ อุปลทฺโธ, ยถาลทฺธวเสเนว อาโลกํ มนสิ กโรติ จิตฺเต ฐเปติ, ตถา จ นํ มนสิ กโรติ, ยถาสฺส สุภาวิตาโลกกสิณสฺส วิย กสิณาโลโก ยถิจฺฉกํ ยาวทิจฺฉกญฺจ โส อาโลโก รตฺติยํ อุปติฏฺฐติ , เยน ตตฺถ ทิวาสญฺญํ ฐเปติ, ทิวา วิย วิคตถินมิทฺโธ โหติฯ เตนาห ‘‘ยถา ทิวา ตถา รตฺติ’’นฺติฯ

ยถา ทิวา อาโลกสญฺญา มนสิ กตา, ตเถว นํ รตฺติมฺปิ มนสิ กโรตีติ ยถา ทิวา ทิฏฺโฐ อาโลโก, ตเถว ตํ รตฺติํ มนสิ กโรติฯ ทุติยปเทติ ‘‘ยถา รตฺติํ ตถา ทิวา’’ติ อิมสฺมิํ วากฺเยฯ เอส นโยติ อิมินา ยถา รตฺติยํ จนฺทาโลกาทิ อาโลโก ทิฏฺโฐ, เอวเมว รตฺติํ ทิฏฺฐากาเรเนว ทิวา ตํ อาโลกํ มนสิ กโรติ จิตฺเต ฐเปตีติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ อิติ วิวเฏน เจตสาติ เอวํ อปิหิเตน จิตฺเตน, ถินมิทฺธาปิธาเนน อปิหิตจิตฺเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ อปริโยนทฺเธนาติ สมนฺตโต อนทฺเธน อสญฺฉาทิเตนฯ กิญฺจาปีติอาทินา อตฺตนา วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถติฯ อาโลกสทิสํ กตํ ‘‘ยถา ทิวา ตถา รตฺติ’’นฺติอาทินาฯ

สตฺตฏฺฐานิกสฺสาติ ‘‘อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.214; 2.376; ม. นิ. 1.109) วุตฺตสฺส สตฺตฏฺฐานิกสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส อตฺถายฯ ปริคฺคหิตวตฺถารมฺมณตายาติ วตฺถุโน อารมฺมณสฺส จ ยาถาวโต วิทิตภาเวนฯ ยถา หิ สปฺปํ ปริเยสนฺเตน ตสฺส อาสเย วิทิเต โสปิ วิทิโต คหิโต เอว จ โหติ มนฺตาคทพเลน ตสฺส คหณสฺส สุกรตฺตา, เอวํ เวทนาย อาสยภูเต วตฺถุมฺหิ อารมฺมเณ จ วิทิเต อาทิกมฺมิกสฺสปิ เวทนา วิทิตา คหิตา เอว โหติ สลกฺขณโต สามญฺญลกฺขณโต จ ตสฺสา คหณสฺส สุกรตฺตาฯ ปเคว ปริญฺญาตวตฺถุกสฺส ขีณาสวสฺสฯ ตสฺส หิ อุปฺปาทกฺขเณปิ ฐิติกฺขเณปิ ภงฺคกฺขเณปิ เวทนา วิทิตา ปากฏา โหนฺติ ‘‘ตา เวทนา เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา’’ติอาทินาฯ น เกวลญฺจ เวทนา เอว, อิธ วุตฺตา สญฺญาทโยปิ อวุตฺตา เจตนาทโยปิ วิทิตาว อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺฐนฺติ จ นิรุชฺฌนฺติ จฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเหตํ, ยทิทํ ปาฬิยํ เวทนาสญฺญาวิตกฺกคฺคหณํฯ เตน อนวเสสโต สพฺพธมฺมานมฺปิ อุปฺปาทาทิโต วิทิตภาวํ ทสฺเสติฯ

อปิจ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ, อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ, อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ

กถํ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ ? อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย, ตณฺหาสมุทยา กมฺมสมุทโย, ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโยติ นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส สมุทยํ ปสฺสติฯ เอวํ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติฯ กถํ เวทนาย อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยตุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ, ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยตุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ, อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺญตุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ เอวํ เวทนาย อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ อิติ ขยโต ภยโต สุญฺญโต ชานาติฯ กถํ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ? อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธ…เป.… เอวํ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ อิมินาปิ นเยเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อิติ รูปนฺติ เอตฺถ อิติสทฺโท อนวเสสโต รูปสฺส สรูปนิทสฺสนตฺโถติ ตสฺส อิทํ รูปนฺติ เอเตน สาธารณโต สรูปนิทสฺสนมาห, เอตฺตกํ รูปนฺติ เอเตน อนวเสสโต, น อิโต ปรํ รูปํ อตฺถีติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส อญฺญสฺส อภาวํฯ อิติ เวทนาติอาทีสุปิ อยํ เวทนา, เอตฺตกา เวทนา, อิโต ปรํ เวทนา นตฺถิฯ อยํ สญฺญา…เป.… อิเม สงฺขารา…เป.… อิทํ วิญฺญาณํ, เอตฺตกํ วิญฺญาณํ, อิโต ปรํ วิญฺญาณํ นตฺถีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย’’ติฯ

ญาเณน ชานิตฺวา ปโรปรานิฯ ปโรปรานีติ ปรานิ จ โอปรานิ จฯ อุตฺตมาธมานีติ ปรตฺตภาวสกตฺตภาวาทีนิ อุตฺตมาธมานิฯ จลิตนฺติ ตณฺหาทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํฯ อนีโฆติ ราคาทิอีฆรหิโตฯ อตาริ โสติ โส เอวรูโป อรหา ชาติชรํ อตริฯ

สมาธิภาวนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-4. ปญฺหพฺยากรณสุตฺตาทิวณฺณนา

[42-44] ทุติเย เอเตสํ ปญฺหานนฺติ เอกํสพฺยากรณาทีนํ จตุนฺนํ ปญฺหานํฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน พฺยากรณํ ชานาตีติ ‘‘จกฺขุํ อนิจฺจ’’นฺติ ปุฏฺเฐ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ เอกํเสเนว พฺยากาตพฺพํฯ ‘‘อนิจฺจา นาม จกฺขุ’’นฺติ ปุฏฺเฐ ปน ‘‘น เกวลํ จกฺขุเมว, โสตมฺปิ อนิจฺจ’’นฺติ เอวํ วิภชิตฺวา พฺยากาตพฺพํฯ ‘‘ยถา จกฺขุํ ตถา โสตํ, ยถา โสตํ ตถา จกฺขุ’’นฺติ ปุฏฺเฐ ‘‘เกนฏฺเฐน ปุจฺฉสี’’ติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทสฺสนฏฺเฐน ปุจฺฉามี’’ติ วุตฺเต ‘‘น หี’’ติ พฺยากาตพฺพํฯ ‘‘อนิจฺจฏฺเฐน ปุจฺฉามี’’ติ วุตฺเต ‘‘อามา’’ติ พฺยากาตพฺพํฯ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติอาทีนิ ปุฏฺเฐน ปน ‘‘อพฺยากตเมตํ ภควตา’’ติ ฐเปตพฺโพ, เอส ปญฺโห น พฺยากาตพฺโพติ เอวํ ชานาตีติ อตฺโถฯ อตฺถสมาคเมนาติ อตฺถสฺส ปฏิลาเภน ลทฺธพฺเพนฯ สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฏิลาโภฯ สมโย เอว อภิสมโย, อภิมุขภาเวน วา สมโย อภิสมโยติ เอวเมตฺถ ปทตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ตติยจตุตฺถานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ปญฺหพฺยากรณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. โรหิตสฺสสุตฺตาทิวณฺณนา

[45-46] ปญฺจเม (สํ. นิ. ฏี. 1.1.107) เอโกกาเสติ จกฺกวาฬสฺส ปริยนฺตสญฺญิเต เอกสฺมิํ โอกาเสฯ ภุมฺมนฺติ ‘‘ยตฺถา’’ติ อิทํ ภุมฺมวจนํฯ สามญฺญโต วุตฺตมฺปิ ‘‘โส โลกสฺส อนฺโต’’ติ วจนโต วิสิฏฺฐวิสยเมว โหติฯ ‘‘น ชายติ, น มียตี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘น จวติ, น อุปปชฺชตี’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทํ อปราปรํ…เป.… คหิต’’นฺติฯ ปทคมเนนาติ ปทสา คมเนนฯ สตฺถา สงฺขารโลกสฺส อนฺตํ สนฺธาย วทติ อุปริ สพฺพานิ ปกาเสตุกาโมฯ สงฺขารโลกสฺส หิ อนฺโต นิพฺพานํฯ

ทฬฺหํ ถิรํ ธนุ เอตสฺสาติ ทฬฺหธนฺวา, โส เอว ‘‘ทฬฺหธมฺมา’’ติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘ทฬฺหธนู’’ติฯ อุตฺตมปฺปมาณํ นาม สหสฺสถามธนุฯ ธนุคฺคณฺหนสิปฺปจิตฺตกตาย ธนุคฺคโห, น ธนุคฺคหณมตฺเตนาติ อาห ‘‘ธนุคฺคโหติ ธนุอาจริโย’’ติฯ ‘‘ธนุคฺคโห’’ติ วตฺวา ‘‘สิกฺขิโต’’ติ วุตฺเต ธนุสิกฺขาย สิกฺขิโตติ วิญฺญายติฯ สิกฺขา จ เอตฺตเกน กาเลน สิกฺขนฺตสฺส อุกฺกํสคตา โหตีติ อาห ‘‘ทฺวาทส วสฺสานิ ธนุสิปฺปํ สิกฺขิโต’’ติฯ อุสภปฺปมาเณติ วีสติ ยฏฺฐิโย อุสภํ, ตสฺมิํ อุสภปฺปมาเณ ปเทเสฯ วาลคฺคนฺติ วาลโกฏิํฯ กตหตฺโถติ ปริจิตหตฺโถฯ